Co to SB? Początki i geneza Służby Bezpieczeństwa
Służba Bezpieczeństwa, powszechnie znana jako SB, była kluczową formacją w strukturach Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w latach 1956–1990. Jej głównym zadaniem było zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego państwa, co w praktyce oznaczało szereg działań o charakterze politycznym, operacyjnym i represyjnym. Zrozumienie, co to SB, wymaga spojrzenia na jej genezę i rolę w systemie komunistycznym, gdzie stanowiła jedno z głównych narzędzi kontroli społecznej i utrzymania władzy przez partię. Działalność SB była ściśle powiązana z ideologią państwową i miała na celu eliminację wszelkich form sprzeciwu wobec ustroju.
Powstanie SB z popiołów MBP
Geneza Służby Bezpieczeństwa sięga okresu po upadku stalinowskiego aparatu bezpieczeństwa. SB powstała na miejsce zlikwidowanego Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (MBP), którego reputacja została poważnie nadszarpnięta w wyniku tzw. afery Józefa Światły. Światło, wysoki funkcjonariusz MBP, uciekł na Zachód i ujawnił wiele mrocznych sekretów działania resortu, co wywołało szok i doprowadziło do reorganizacji struktur bezpieczeństwa. Utworzenie SB miało być sygnałem zmian i próbą odzyskania zaufania społecznego, choć w rzeczywistości kontynuowała ona wiele z dotychczasowych metod działania, tyle że w nieco zmienionej formie i z nowym kierownictwem.
Kierownictwo i struktura Służby Bezpieczeństwa
Kierownictwo Służby Bezpieczeństwa było kluczowe dla kształtowania jej działań i strategii. W ostatnich latach istnienia PRL, w latach 1981–1990, szefami Służby Bezpieczeństwa byli między innymi Władysław Ciastoń i Henryk Dankowski, którzy odgrywali istotne role w zarządzaniu aparatem bezpieczeństwa. Struktura SB była rozbudowana i obejmowała szereg wyspecjalizowanych pionów, mających na celu realizację różnorodnych zadań. Do kluczowych pionów należały: pion I odpowiedzialny za wywiad, pion II zajmujący się kontrwywiadem, pion III zwalczający działalność antypaństwową, pion IV nadzorujący ochronę kościołów, a także piony V i VI skupiające się na ochronie przemysłu. Dodatkowo istniały piony techniki operacyjnej (T), obserwacji (B), ewidencji (C) oraz szyfrów (A), które stanowiły zaplecze techniczne i analityczne dla całej organizacji. Reforma Kiszczaka w 1981 roku dodatkowo pogrupowała jednostki centrali SB w tzw. służby, takie jak Służba Bezpieczeństwa, Służba Wywiadu i Kontrwywiadu, czy Służba Zabezpieczenia Operacyjnego, co miało na celu usprawnienie zarządzania i koordynacji działań.
Funkcje i zadania SB w systemie PRL
SB przeciwko opozycji i 'Solidarności’
Jednym z głównych zadań Służby Bezpieczeństwa było zwalczanie wszelkiej opozycji politycznej i ruchów niezależnych, a w szczególności Komitetu Obrony Robotników (KOR) oraz „Solidarności”. SB prowadziła intensywną inwigilację, gromadziła informacje o działaczach, organizowała prowokacje, a także stosowała różnego rodzaju represje, aby osłabić i rozbić struktury opozycyjne. W ostatnich latach PRL, SB penetrowała opozycję na niespotykaną dotąd skalę, starając się przejąć kontrolę nad jej działaniami i zapobiec jakimkolwiek formom buntu społecznego. Działania te obejmowały także wykorzystywanie tajnych współpracowników, którzy przenikali do organizacji opozycyjnych i przekazywali informacje o ich planach i członkach.
Działalność operacyjna i represje
Działalność operacyjna SB często wiązała się z naruszeniem prawa i łamaniem praw człowieka. Funkcjonariusze SB stosowali metody takie jak podsłuchy, śledzenie, przeszukania, a także zastraszanie i przemoc fizyczną. W porównaniu do swojego poprzednika, MBP, SB stosowała tortury bardziej selektywnie, jednakże jej działania nadal stanowiły poważne zagrożenie dla swobód obywatelskich. SB była odpowiedzialna za wiele afer, takich jak „Zalew” i „Żelazo”, a także przyczyniła się do śmierci Grzegorza Przemyka i zamordowania ks. Jerzego Popiełuszki, co świadczy o skrajnym charakterze stosowanych przez nią metod. SB brała również udział w pacyfikacji kopalni Wujek podczas stanu wojennego, brutalnie tłumiąc strajk górników.
Zmiany personalne i reforma Kiszczaka
W celu usprawnienia funkcjonowania aparatu bezpieczeństwa, w 1981 roku przeprowadzono tzw. reformę Kiszczaka. Reforma ta polegała na reorganizacji jednostek centrali SB i pogrupowaniu ich w wyspecjalizowane służby, takie jak Służba Bezpieczeństwa, Służba Wywiadu i Kontrwywiadu oraz Służba Zabezpieczenia Operacyjnego. Celem tych zmian było lepsze zarządzanie i koordynacja działań, a także dostosowanie struktur do zmieniającej się sytuacji politycznej w kraju. Zmiany personalne były również istotnym elementem reformy, mającym na celu obsadzenie kluczowych stanowisk osobami lojalnymi wobec władzy i zdolnymi do skutecznej realizacji jej celów.
Upadek PRL i losy funkcjonariuszy SB
Weryfikacja funkcjonariuszy i niszczenie archiwów
Po upadku PRL, w latach 1989–1991, nastąpił proces rozwiązania SB i przekształcenia jej w nowe struktury państwowe, takie jak Urząd Ochrony Państwa (UOP). Proces ten wiązał się z weryfikacją funkcjonariuszy, która miała na celu wyłonienie osób nadających się do dalszej służby w nowych realiach. Weryfikacją objęto 14 038 funkcjonariuszy SB; pozytywnie zaopiniowano 10 439, a negatywnie 3595. Równocześnie z weryfikacją, miało miejsce niszczenie akt SB, w wyniku czego spalono około 50% zasobów kartoteki osobowych źródeł informacji, co utrudniło późniejsze rozliczenie aparatu bezpieczeństwa i poznanie pełnej prawdy o jego działalności. Dokumentacja SB była grupowana w archiwach według kryteriów takich jak osobowe źródła informacji, sprawy operacyjne, akta osobowe funkcjonariuszy i charakterystyki.
SB w potocznym znaczeniu i inne skróty
W języku potocznym skrót „SB” nabrał negatywnego znaczenia i często jest używany do określenia konfidenta lub kabla, czyli osoby współpracującej z aparatem bezpieczeństwa w celu zaszkodzenia innym. Oprócz swojego głównego znaczenia związanego z Służbą Bezpieczeństwa PRL, skrót „SB” ma również inne zastosowania. W chemii oznacza antymon (Sb), pierwiastek chemiczny. W fizyce jest to jednostka luminancji, stilb (sb). W języku angielskim „SB” może być skrótem od „somebody” lub „someone”, czyli „ktoś”. Warto również wspomnieć, że w Łodzi istnieje osiedle administracyjne Stare Bałuty, którego skrót to również SB. Czasami w mowie potocznej SB bywa też używane jako skrót od „siebie” lub „sobie”.